عرفات
عرفات، نام منطقه وسيعي است با مساحت حدود 18 کيلومتر مربع، در شرق مکه، اندکي متمايل به جنوب، در ميان راه طائف و مکه. اين منطقه به وسيله کوه هايي که به شکل نيم دايره در اطرافش قرار دارد، مشخص شده است.
حجّاج بيت الله الحرام در روز عرفه; يعني نهم ذي حجه، از ظهر تا مغرب شرعي در اين منطقه حضور مي يابند و در اصطلاح فقهي، اين حضور وقوف ناميده مي شود. اهميت حضور در عرفات تا آنجاست که گفته اند: الْحَجُّ عَرَفَة يا الحَجُّ عرفات .1 اين وقوف يکي از ارکان حج تمتّع است و در صورت عدم تحقق آن، حج محقق نمي شود. اين تأکيد قدري هم به خاطر تحريض قريش بر وقوف در عرفات بود; زيرا آنان که خود را طايفه برگزيده مي دانستند و به اصطلاح اهل حُمْس يا تشدد در دينداري و اهل حرم معرفي مي کردند، خود را بي نياز از وقوف در عرفات مي ديدند. اين در حالي بود که رسول خداصلي الله عليه وآله اين برخورد آنان را نادرست دانست و خود در حجّة الوداع، در عرفات وقوف کرد.
عرفات در خارج از محدوده حرم است و وقوف در آن; يعني بيرون رفتن حاجي از محدوده حرم و بازگشت به درون حرم تفسير شده است.
در ادوار مختلف تاريخي و تا به امروز اطراف عرفات را با علائم و تابلو به طور دقيق مشخص کرده اند. در باره نامگذاري اين منطقه به عرفات، چهار نکته گفته اند:
1 ـ وقتي جبرئيل مراسم حج را به آدمعليه السلاميا به ابراهيم خليلعليه السلامآموخت، در پايان به او گفت: عَرَفْت؟ آيا شناختي؟
2 ـ آدم و حوّا، در اين منطقه يکديگر را شناختند = تَعارَفا و باز يافتند.
3 ـ عرفات از آن رو به اين نام شناخته شد که مردم در آنجا به گناهان خود اعتراف مي کنند. درروايتي از امام صادقعليه السلامنقل شده است که در باره نامگذاري عرفات فرمودند: جبرئيل در ظهر عرفه از ابراهيم پرسيد: اي ابراهيم، به گناهان خود اعتراف کن و مناسک را بشناس. عرفات را به خاطر اين سخن جبرئيل که گفت: اعْترف ; عرفات ناميدند.
4 ـ برخي هم عرفه را به معناي کوه گرفته اند.
برگرفته از کتاب آثار اسلامی مکه و مدینه نوشته رسول جعفریان
* * * * * *
توضیح سرزمین عرفات در بیانی دیگر :
سرزمين عرفات
. . . فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفات فَاذْكُرُوا اللهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَاذْكُرُوهُ كَما هَداكُمْ وَإِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضّالِّينَ . سوره بقره : 198
عرفات ، نام صحرايي است وسيع و هموار ، كه در 22 كيلومتري جنوب شرقي مكّه ميان ثويه و عُرَنَه ، نَمِرَه تا ذِي المجاز قرار دارد . طول تقريبي اين صحرا ، 12 و عرض آن 5/6 كيلومتر است . بنابراين ، بخش بسياري از آن ، از حرم خارج است .
در نامگذاري آن به « عرفات » اقوال مختلفي است . بعضي آن را جمع عَرَفه و به معناي كوه و بلندي ذكر كرده اند ؛ بعضي نيز از عرفان ، معرفت و شناخت دانسته اند و براي چنين نامگذاري نيز ريشه هاي تاريخي قائل شده اند ؛ از جمله آن كه حضرت آدم و حوا عليهما السلام پس از هبوط به زمين و بعد از جدايي طولاني در اين صحرا ، به يكديگر رسيده و با هم آشنا شده اند .
گروهي نيز گفته اند ، عرفات به معناي آشنايي به آن علت است كه حضرت ابراهيم عليه السلام در اين جا براي قرباني كردن اسماعيل عليه السلام خواب ديد و لذا نسبت به وظيفه خود آشنا و عارف شد . يا اين كه جبرئيل عليه السلام در روز عرفه بر ابراهيم عليه السلام وارد شد و مناسك حج را به او آموخت و با اعمال اين روز آشنا كرد .
چنانكه از روايات بر مي آيد ، وقوف در عرفات نه تنها از اركان اصلي حج است و حج بدون عرفه حج نيست ، بلكه اين وقوف داراي فضايل بسيار ارزشمندي است . خداوند سرزمين مقدس عرفات را ، كه حوادث مهمي در طول تاريخ به خود ديده ، براي ضيافت و پذيرايي از ميهمانان خود مقرر و سفره خاص اِنعام و اكرامش را در دامنه « جبل الرّحمه » گسترانيده و از عموم ميهمانان و زائران بيت الله دعوت كرده تا در ساعت و روز معين ، همه با هم ، گرد خوان نعمت بي دريغش بنشينند و از لطف و رحمت بيكرانش برخوردار شوند .
اين وقوف از ظهر شرعي تا غروب آفتاب روز نهم ذي حجه است و پس از آن مي توان از عرفات به سوي مزدلفه خارج شد . گفتني است كه اهل سنت علاوه بر عرفات ، روز قبل از عرفه ؛ يعني روز ترويه روز هشتم ذي حجه را در منا وقوف وبيتوته مي كنند و سپس صبح روز نهم به سوي عرفات پياده مي روند تا ظهر به عرفات برسند و آنگاه غروب از عرفات بارديگر به سوي منا بر مي گردند ؛ اما شيعيان مستقيم از مكه به عرفات مي روند تا ظهر شرعي در آنجا وقوف كنند
امروزه براي راحتي و آسايش حجاج و تسهيل امور مربوط به وقوف در عرفات ، كارهاي چشم گيري انجام گرفته است . خيابان هاي وسيع ، جاده هاي پهن با چندين باند ، پل هاي هوايي روگذر و زيرگذر در مسير عرفات ، مشعر ، كاشت يكصد هزار درخت براي تلطيف هوا و ايجاد سايه و نيز استفاده از پمپ هاي قوي براي پخش قطرات آب در فضا و خنك كردن هوا ، ايجاد مراكز بزرگ درماني ، خدماتي و همه اين ها ، بيابان خشك و سوزان عرفات ، كه فلسفه اصلي وقوف در آن يادآوري گرما و سرگرداني در روز قيامت است را به سرزميني نسبتاً مطلوب مبدل ساخته است و كسي از وقوف در آن چندان احساس سختي و ناراحتي نمي كند .
وقوف پيامبر صلّي الله عليه وآله در عرفات
پيامبر خدا صلّي الله عليه وآله روز عرفه را در « نَمِرَه » ، نزديكي عرفات ، كنار سنگ بزرگي فرود مي آمدند . اين سنگ ، صخره اي در سمت راست عرفات بود . بعدها « مسجد نَمِرَه » را در مكان مورد نظر ساختند . محل وقوف رسول خدا صلّي الله عليه وآله ، همان محل وقوف حضرت ابراهيم عليه السلام بوده است . قبيله قريش در دوران جاهلي و آغاز اسلام در عرفات وقوف نمي كردند ؛ زيرا معتقد بودند اهل حرم هستند و بايد بر خلاف ساير مردم در داخل حرم وقوف كنند ؛ يعني آنان خود را « حُمْس » { حُمْس به كساني گفته مي شود كه در دين پشتكاري سخت دارند . قريش ، كنانه ، بني جديله و پيروان آنان را از آن جهت « حُمس » خوانده اند كه در دين سخت گير بودند ، آنان خود را اهل حمس و صاحبان بيت و حرم مي دانسته اند . در مقابل حُمسيان ، اهل حِلّ يا حلّيان يعني كساني كه در خارج حرم زندگي مي كردند قرار داشتند . } مي دانستند ، ولي پيامبر صلّي الله عليه وآله كه خود از قريش بودند ، همراه ساير مردم در عرفات وقوف مي كردند . خداوند در قرآن كريم اين ارزش هاي جاهلي را مطرود دانسته و آنان را مأمور ساخت تا هرجا كه همه مسلمانان وقوف مي كنند ، وقوف داشته باشند « ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النّاسُ » سوره بقره : 199
صحراي با عظمت و مقدس عرفات در سال دهم هجري شاهد آخرين حج پيامبر صلّي الله عليه وآله حَجّة الوداع بود كه يكي از حوادث مهم در تاريخ اسلام است . خطبه مهم و تعيين كننده آن حضرت ، كه به حق آن را « منشور حقوق بين المللي اسلام » نام نهاده اند ، در تاريخ اسلام جايگاه ويژه اي دارد . مشروح خطبه طولاني پيامبر صلّي الله عليه وآله در تمامي منابع تاريخي آمده است . بعضي گفته اند پيامبر صلّي الله عليه وآله براي ابلاغ اين خطبه بر فراز همان سنگي كه بعدها به صورت منبر ساخته شد ، ايستاده بودند .
برخي از محدّثان اهل سنت معتقدند آيه « الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ اْلإِسْلامَ دِيناً » به هنگام وقوف پيامبر صلّي الله عليه وآله در عرفه حجّة الوداع نازل شده است ؛ اما مفسّران شيعه نزول آن را در غدير خم ، كه پيامبر صلّي الله عليه وآله چند روز پس از وقوف در عرفه ، در آنجا خطبه خواندند مي دانند .
برگرفته از کتاب تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه نوشته اصغر قائدان