چرا شيعيان بر تربت سجده مي كنند؟

سنت رسول الله (ص)، ائمه هدي (ع) و اصحاب و تابعين بر لزوم سجده كردن بر زمين و آنچه از آن مي رويد به جز خوردني ها و پوشيدني هاست و اينكه رسول خدا (ص) و اصحاب روي خاك نماز مي خواندند مورد قبول همه ي مذاهب است.

وهابيان سجده بر خاك يا تربت شهيدان را به معناي پرستش آنها و نوعي شرك مي‌شمارند و مي­گويند چرا روي مهر نماز مي­خوانيد؟ اين كار شرك و بت­پرستي است، به همين جهت در مكه و مدينه حجاج شيعه را ازسجده بر روي مهر بر حذر مي‌دارند. در همين زمينه صالح فوزان عضو هيئت افتاي سعودي مي‌نويسد: سجده بر تربت اوليا اگر به قصد تبرك به تربت و تقرّب به اوليا باشد شرك اكبر محسوب مي‌شود و اگر مقصود تقرّب به خداوند متعال باشد با اعتقاد به اين كه اين تربت همانند زمين مسجدالحرام و مسجدالنبي و مسجدالاقصي فضيلت دارد بدعت در دين به شمار مي‌رود! [۱]

براي پاسخ به اين گروه بايد گفت كه وهابيان بين سجده براي خدا و سجده بر روي خاك پاك و تربت شهيدان خلط نموده اند وحكم يكي را بر ديگري بار نموده اند. زيرا آنچه را كه دين به آن فرامي خواند عبوديت در برابرخدا و سر تعظيم فرود آوردن و سجده نمودن فقط در برابر اوست. خداوند در قرآن مجيد مي‌فرمايد: ولله يسجد من في السماوات و الارض (رعد: ۱۵) «هر كس در آسمان‌ها و زمين است، براي خدا سجده مي‌كند»

بنا براين «سجود» مي‌بايست «لله» و براي خدا باشد اما اين سجودي كه از فرد مسلمان بويژه در نماز خواسته شده بر روي چه چيزي بايد باشد؛ آيا بر هر چيزي مي‌توان سجده نمود هر چند خوردني ويا پوشيدني باشد ويا آنكه فقط بر اشياء خاصي جايز است؟

در اينجا دو نظر است؛ نظر پيروان اهل بيت پيامبر (ص) كه بر اساس فرموده آنان سجده را فقط بر زمين پاك و يا آنچه كه از زمين روييده باشد به شرط آن كه خوراك و پوشاك انسان نباشد جايز مي‌دانند و تربت شهيدان را از مصاديق خاك پاك مي‌دانند و نظر دوم گفته رهبران مذاهب اهل سنت است كه محل سجده را عام مي‌دانند وخاص سجده بر زمين نمي‌دانند.

* دليل پيروان اهل بيت چيست؟

شيعه بر ادعاي خود به روايت مورد قبول شيعه واهل سنت از پيامبر (ص) تمسك مي‌كند كه فرمود: جُعِلَت لِيَ الاَرضُ مَسجِداً و طَهُوراً [۲]. « زمين براي من محل سجده و وسيله طهارت (تيمم و…) قرار داده شد»
براين اساس به فرموده رسول خدا (ص) هر كس در نماز بايد پيشاني را روي خاك بگذارد و اين كار مورد اتفاق همه مسلمانان است كه ترجيح با خاك است و آن خاك بايد پاك باشد؛ زيرا خداوند مي­فرمايد: «فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا طَيِّبًا». (نساء: ۴۳) «اگر آب براي وضو پيدا نكرديد روي خاك پاك تيمم كنيد»
با توجه به آيه تيمم وروايت دومطلب بدست مي‌آيد: اول آنكه اسم زمين بر محل سجده و تيمم صدق نمايد. دوم: آن زمين بايد خاك پاك باشد زيرا كه شرط تيمم و نماز در استفاده از خاك يكي است و درباره تيمم خداوند به صراحت فرمود بر زمين پاك تيمم نماييد.

اما اينكه چرا خداوند از ميان همه اشيا فقط سجده بر روي خاك را خواسته روايت حضرت امام صادق (ع) به خوبي آن را توضيح مي‌دهد. به بيان آن حضرت سجده كردن بر خاك تنها براي آن است كه چنين كاري با فروتني در برابر خداوند يگانه سازگارتر است.

هشام بن حكم مي‌گويد: از امام صادق (ع) دربارۀ آنچه سجده بر آنها جايز است و برچيز هايي كه جايز نيست پرسيدم. فرمود: سجده تنها بر زمين و آنچه مي‌روياند جز خوردني‌ها و پوشيدني‌ها – جايز است. گفتم: فدايت گردم سبب آن چيست؟ فرمود: سجده خضوع و اطاعت براي خداوند است و شايسته نيست برخوردني‌ها و پوشيدني‌ها صورت پذيرد. زيرا دنيا پرستان بردگان خوراك و پوشاكند در حالي كه انسان هنگام سجده در حال پرستش خدا به سر مي‌برد پس سزاوار نيست پيشاني خود را بر آنچه معبود دنيا پرستان فريب خورده است قرار دهد". [۳]
به همين جهت رسول خدا (ص) واهل بيت او (ع) و صحابه همواره بر روي خاك و يا آن چه از خاك مي‌روييد سجده مي‌كردند و براي هر مسلماني بهترين اسوۀ و نمونه قابل پيروي عملكرد پيامبر اكرم (ص) و اهلبيت اوست.

* روايات متعدد براي اثبات ديدگاه شيعه

رواياتي كه چگونگي سجده آنان را بيان مي‌كند متعدد است كه حتي در منابع اهل سنت نيز امده است:
- وائل بن حجر مي‌گويد: رأيت النبي صلي الله عليه و (آله و) سلم وضع أنفه علي الارض مع جبهته اذا سجد. [۴] پيامبر (ص) را ديدم آن گاه كه سجده مي‌كرد پيشاني و بيني خود را بر زمين مي‌نهاد.

- براء بن عاذب مي‌گويد: ما پشت سر پيامبر (ص) نماز مي‌خوانديم هنگامي كه سر از ركوع بر مي‌داشت از ما كسي كمرش خم نبود تا هنگامي كه پيامبر (ص) پيشانيش را (براي سجده) بر زمين مي‌نهاد [۵] (يعني هماهنگ با او ركوع و…مي كرديم). در اين روايت به صراحت مي‌گويد پيامبر (ص) پيشاني را بر روي زمين مي‌نهاد.

- ابو سعيد خدري مي‌گويد: ان رسول الله (ص) رئي علي جبهته و ارنبته اثر طين من صلاه صلاها بالناس [۶] «ابو سعيد خدري مي‌گويد: به هنگامي كه رسول خدا (ص) با مردم نماز خواند اثر خاك برپيشاني و بيني او ديده شد».

- دسته اي ديگر از روايات دلالت دارند كه پيامبر گرامي مسلمانان را به پيشاني نهادن بر خاك هنگام سجده فرمان مي‌داد چنان كه ابو صالح مي‌گويد نزد ام سلمه (همسر پيامبر) رفته بودم كه برادر زاده اش نيز آمد و در خانه اش نماز خواند اما هنگامي كه به سجده رفت به خاك‌ها فوت نمود ام سلمه به وي گفت اي برادر زاده خاك را فوت نكن زيرا پيامبر به غلامش يسار (افلح) فرمود: تَرّب وجهك لله. [۷] «رخسار خود را براي خدا بر خاك بگذار.» واژه «ترب» از ماده «تراب» به معناي خاك است از امر رسول الله (ص) بر مي‌آيد كه سجده بر خاك لازم است.

سيره رسول الله (ص) نشان مي‌دهد كه آن حضرت علاوه بر زمين بر روي چيزي كه از زمين روييده نيز سجده مي‌كرد. در صورتي كه از خوردني‌ها و پوشيدني‌ها نباشد.

- درمنابع اهل سنت ودر روايات متعدد آمده است: كان رسول الله (ص) يصلي علي الخمره پيامبر (ص) همواره بر خمره (كه از ليف درخت خرما ساخته مي‌شد) سجده مي‌كرد.

اين كلام ازعده اي از اصحاب همچون ابن عباس [۸]، عبدالله بن عمر [۹] و عائشه [۱۰] و ام سلمه [۱۱] وميمونه [۱۲] وام سليم [۱۳] نقل شده است. سند اكثر اين روايات نيز صحيح مي‌باشد [۱۴]

- همچنين در روايات متعدد ديگر آمده كه آن حضرت بر روي حصير نماز مي‌خواند.

ابوسعيد از صحابه رسول خدا (ص) مي‌گويد: دخلت علي رسول الله (ص) و هو يصلي علي حصيره و يسجد عليه [۱۵]. به محضر پيامبر رسيدم در حاكي كه ايشان برروي حصيرخويش نماز مي‌گزارد وبرآن سجده مي‌كرد.
- انس نيز روايت كرده: ان النبي (ص) صلي علي حصير [۱۶]

ابن حجر عسقلاني در شرح خود بر صحيح بخاري مي‌گويد: به سجاده كوچكي كه از ليف خرما بافته شده باشد خمره مي‌گويند…اگر بزرگ باشد آن راحصير مي‌نامند [۱۷].

* ديدگاه امام صادق عليه السلام در اين باره

به همين جهت امام صادق (ع) فرمود: السجود علي الارض فريضه و علي الخمرة سنه. [۱۸] سجده بر زمين حكم الهي و سجده بر خمره سنت پيامبر (ص) است.

ايشان در جاي ديگر مي‌فرمايد: السجود لايجوز الا علي الارض او علي ما انبتت الارض الا ما اكل او لبس. [۱۹] سجده كردن جز بر زمين و آنچه مي‌روياند غير از خوردني‌ها و پوشيدني‌ها جايز نيست.

* صحابه بر چه چيز سجده مي‌كردند؟

علاوه بر گفتار و رفتار پيامبر (ص) واهل بيت او در سجده بر روي زمين رفتار صحابه و تابعان نيز گوياي سنت سجده بر زمين است.

- جابر بن عبدالله انصاري مي‌گويد: كُنتُ اُصلّي الظُّهر مع رسول الله (ص) فآخذ قبضه من الحصي ليبرد في كفي أضعها لجبهتي أسجد عليها لشده الحّر. [۲۰] «با رسول خدا (ص) نماز ظهر مي‌گزاردم مشتي سنگ ريزه برگرفتم و در دست خود نگه مي‌داشتم. تا خنك شود و هنگام سجده بر آنها پيشاني مي‌گذاشتم و اين به خاطر شدت گرما بود».

- نافع مي‌گويد: انابن عمركان اذا سجد و عليه العمامه يرفعها حتي يضع جبهته بالارض. [۲۱] «عبدالله بن عمر هنگام سجده دستار خود را بر مي‌داشت تا پيشاني خود را بر زمين بگزارد».

* نهي پيامبر از وجود حائل بين پيشاني و زمين

محدثان اهل سنت رواياتي را آورده اند كه نشان مي‌دهد رسول الله (ص) كساني را كه هنگام سجده گوشه دستار خود را بين پيشاني خود و زمين قرار مي‌دادند از اين كار بازداشت.

- صالح سبايي مي‌گويد: انّ رسول الله (ص) رأي رجلا يسجده بجنبه و قد اعتّم علي جبهته فحسر رسول الله (ص) عن جبهته. [۲۲] پيامبر گرامي (ص) شخصي را در حال سجده كنار خود مشاهده فرمود در حالي كه بر پيشاني خود دستار بسته بود. پيامبر (ص) عمامه را از پيشاني وي كنار زد.

- عياض بن عبدالله قرشي هم مي‌گويد: راي رسول الله (ص) رجلا يسجد علي كور عمامته فأوما بيده: ارفع عمامتك و أوما إلي جبهته [۲۳] رسول خدا (ص) مردي را در حال سجده ديد كه بر گوشه عمامۀ خود سجده مي‌كرد. پس به وي اشاره كرد كه دستار خود را بردارد و به پيشاني او اشاره فرمود.

- ابن سعد نيز در كتاب خود مي‌نويسد: كان مسروق اذا خرج يخرج بلبنه يسجد عليها في السفينه. ۲ [۲۴] مسروق ابن اجدع هنگام مسافرت خشتي را با خود بر مي‌داشت تا در كشتي بر آن سجده كند.

بنابراين همراه داشتن قطعه اي از تربت كه خاك است بر خلاف نظر بعضي‌ها شرك وبدعت نيست.

* جمع بندي و نتيجه گيري

از مجموع مطالب پيش گفته بر مي‌آيد كه سنت رسول الله (ص)، ائمه هدي (ع) و اصحاب و تابعين بر لزوم سجده كردن بر زمين و آنچه از آن مي‌رويد به جز خوردني‌ها و پوشيدني هاست و اينكه رسول خدا (ص) و اصحاب روي خاك نماز مي‌خواندند مورد قبول همهٔ مذاهب است و مهر هم تكه خاكي پاك است كه روي آن سجده مي­شود. اگر خاك وجود نداشت مي­توان بر چيزهاي غير خوراكي سجده كرد. به تعبير ديگر ما با سجده بر زمين به خداوند سجده مي‌كنيم و اساسا تمام مسلمانان جهان بر چيزي سجده مي‌كنند، ولي سجده آنان براي خداست نه براي آن چيز.

مگر نه اينكه تمام نمازگزاران بر سنگهاي مسجد الحرام سجده مي‌كنند اما هدف از سجده آنان خداست نه سجده براي سنگ.

بنابراين همچنانكه سجده كردن بر خاك و گياه به معناي پرستش نيست بلكه سجود و پرستش براي خدا و خضوع در برابر او تا حد خاك است سجده بر تربت كه خاك پاكي است نيز چنين است.

باتوجه به آنچه بيان شد پي مي‌بريم كه چرا شيعيان مقيد بر سجده بر خاك وسنگ يا برخي گياهانند و بر تمام اشيا سجده نمي‌كنند زيرا چنين كاري پيروي از سنت نبوي است كه بر خاك سجده مي‌كردند.

———-
۱. المنتقي من فتاوي الشيخ صالح بن فوزان، ج ۲، ص ۸۶.
۲-صحيح بخاري ج۱ ص۱۰۰ح۳۳۵، كتاب تيمم. تصحيح بن باز
۳. شيخ حر عاملي، محمد، وسائل الشيعه، ج۵ص۳۴۴، ح۶۷۴۰. .
۴. مسند احمد، ج۴ ص۳۱۷. طبراني، ، المعجم الكبير ج۲۲ص۳۰. احكام القران (جصاص حنفي) ح۳، ص ۲۰۹، باب السجود علي الوجه
۵. صحيح بخاري، كتاب الصلاه باب متابعه الامام، ص۲۲۸، ح ۹۴۹
۶. سنن اب داودص۱۷۳، كتاب الصلاه باب السجود علي الانف والجبهه ح۸۹۴.
۷. مسند احمد ج۶ص۳۰۱. سنن ترمذي، كتاب الصلاه باب ما جاء في كراهيه النفح، ص۱۳۱ح۳۸۱. المستدرك، ج۱ص۲۷۱. بيهقي، احمد بن حسين، سنن كبري، ج۲ص۲۵۲.
۸. مسنداحمد ج۱ص۲۶۹.
۹. همان ج۲ص۹۲
۱۰. همان ج۶ص۱۴۹و۱۷۹و۲۰۹
۱۱. همان ج۶ص۳۰۲
۱۲. همان ج۶ص۳۳۰. صحيح بخاري ج۱ص۱۱۶، كتاب الصلاه، باب۲۱ الصلاه علي الخمره ح۳۸۱.
۱۳. همان ج۶ص۳۷۷.
۱۴. مجمع الزوائد ج۲ص۵۷و۵۸
۱۵. مسند احمد ج۳ص۵۲
۱۶. مسند احمدج۳ص۱۷۹
۱۷. فتح الباري، ج۱ص۳۶۴
۱۸. شيخ حر عاملي، محمد، وسائل الشيعه، ج۵ص۳۴۵، ح۶۷۴۶.
۱۹. همان، ص ۳۴۴، ح۶۷۴۰
۲۰. المستدرك ج۱ص۱۹۵.
۲۱. بيهقي سنن كبري، ج ۲، ص ۱۰۴ باب الكشف عن السجده في السجود. .
۲۲. همان، ص۱۰۵
۲۳. همان
۲۴. الطبقات الكبري، ج۶ص۷۹.