منطقه قبا در فاصله شش کيلومتري جنوب مسجدالنبي صلي الله عليه وآله واقع است و از نقاط خوش آب و هوا و از مناطق زراعي و پر آب اطراف مدينه به شمار مي آيد. به همين دليل نخلستان هاي زيادي در قبا وجود داشته و دارد.
مردم اين منطقه، که به نام طايفه بنو عمرو بن عوف شناخته مي شدند، به دليل واقع شدن قبا در جنوب شهر مدينه و در واقع سر راه مکه به مدينه، نخستين استقبال کنندگان از مهاجرين و نيز شخص رسول خداصلي الله عليه وآله در وقت هجرت بودند.
پيش از آمدن رسول خداصلي الله عليه وآله، شماري از مهاجران که از مکه به مدينه آمدند، به طور موقت در قبا سکونت گزيدند. پس از آن که رسول خدا صلي الله عليه وآله به قبا آمدند، چند روزي در آنجا توقف کرده و آنگاه که خانواده آن حضرت همراه علي بن ابي طالب عليه السلام به ايشان پيوستند، راهيِ محلّ اصلي يثرب; يعني جايي که امروزه مسجدالنبي صلي الله عليه وآله قرار دارد،شدند.
در چند روزي که پيامبر صلي الله عليه وآله در قبا بود، مسجدي در اين ناحيه بنا کرد که طي آن، تنها ديواري از سنگ هاي حرّه بر گرد آن کشيده شد. البته تا زمان توسعه وليدبن عبدالملک مسجد سقف نداشت و اگر هم داشت، از همان شاخه هاي خرما بود.
بنا به روايات فراوان، مسجد قبا مصداق آيه " ... لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَي التَّقْوي مِنْ أَوَّلِ يَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ... " توبه : 108 مي باشد. اين آيه اشاره به اين نکته دارد که اين مسجد از روز نخست بر پايه تقوا ساخته شد و لذا سزاوار است تا رسول خداصلي الله عليه وآله در اين مسجد نماز بگزارد. به سبب نزول اين آيه در شأن مسجد قبا، در آن زمان، مسجد ياد شده را به نام مسجد التقوي مي شناختند.
اين آيه در برابر مسجد ضرار نازل شد که برخلاف مسجد قبا که بر پايه تقوا ساخته شده بود، مسجد ضرار بر پايه نفاق و اختلاف بنا گرديد. تعبير مِنْ اَوَّلِ يَوْم به معناي همان روز تأسيس مسجد است که با نيت خالص بنا نهاده شد.
همچنين نقل شده است که آيه... فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَ اللهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ توبه : 108 در شأن نمازگزاران مسجد قبا نازل شده است. اين آيه در کنار آياتي که اشاره به اقدام منافقان در ساختن مسجد ضرار دارد، در سوره توبه آمده و مربوط به سال نُهم هجري، اندکي پيش از جنگ تبوک است.
ياقوت حِمَوي در اوايل قرن هفتم هجري نوشته است که مسجد ضرار در برابر مسجد قبا ساخته شد و تا به امروز ويرانه آن باقي است. زائراني که براي زيارت مسجد قبا به اين ناحيه مي آيند، به مسجد ضرار هم سري زده و با زدن لگدي به آن، از آنجا مي گذرند.
به هر روي، مسجد قبا نخستين مسجدي است که رسول الله صلي الله عليه وآله آن را بنا کرد. آن حضرت درباره نماز خواندن در مسجد قبا فرمود:
مَنْ تَطَهَّرَ في بَيْتِهِ ثُمَّ أتي مَسْجِدَ قُباء فَصلّي فِيهِ رَکْعَتَيْن کانَ کأجْرِ عُمْرة .4
کسي که در خانه اش وضو بگيرد، آنگاه به مسجد قبا درآيد و دو رکعت نماز بگزارد، ثواب يک عمره را برده است.
در حديث ديگري هم آمده است:
کانَ النَّبِيُّ صلي الله عليه وآله يَأتِي مَسْجِدَ قُباء راکباً وَ ماشِياً فَيُصَلّي فِيهِ رَکْعَتَيْن کتاب مسلم، باب فضل مسجد قبا، ح 1399
رسول خدا، گاه پياده و گاه سواره به مسجد قبا مي آمد و دو رکعت نماز در آن مي خواند.
ورود رسول خدا صلي الله عليه و آله را به قبا، دوشنبه، دوازدهم يا چهاردهم ربيع الأول نوشته اند. آن حضرت در اين چند روز ميهمان کلثوم بن هِدْم بود و در منزل سعدبن خَيْثمه با مردم نماز مي خواند. سعد در جنگ بدر و پدرش در جنگ اُحد به شهادت رسيدند. خانه سعد بن خَيْثمه و کلثوم بن هِدْم در سمت قبله مسجد ـ جنوب غربي ـ بوده و هر دوي آنها در حال حاضر، در مسجد قرار گرفته است. تا پيش از توسعه سال 1406 قمري، خانه سعدبن خَيْثمه به صورت مستقل وجود داشته و طي چهارده قرن، زائران قبا، به آن خانه نيز وارد شده و در آن نماز مي خواندند. در حال حاضر، محل اين دو مسجد، در سمت قبله مسجد قبا، سمت راست محراب واقع است.
رسول خدا صلي الله عليه وآله بعدها نيز که در مرکز مدينه ساکن شد، هر هفته، گاه روزهاي شنبه و گاه دوشنبه به قبا مي آمد و در اين مسجد نماز مي گزارد. ابن شَبّه نوشته است: إنَّ النَّبي صلي الله عليه وآله کانَ يَأتِي قُباء يَوْمَ الإثْنَين.
گفتني است برخي ازساکنان قبا،از چهره هاي بسيار خوب اصحاب آن حضرت بودند.
عمربن عبدالعزيز در آخرين دهه قرن اول هجري، به دستور وليد بناي اوليه مسجد قبا را خراب کرد و از نو بنايي استوار برپا ساخت و براي آن رواق هايي نيز افزود.
مسجد قبا بعدها به دست جمال الدين ابومنصور اصفهاني، يکي از وزراي حکّام موصل، در سال 555 قمري بازسازي شد. آثار اين وزير در تمامي مکه و مدينه ديده مي شود و ما در اين کتاب، از چندين موردِ آن ياد کرده ايم.
مسجد قبا هميشه مورد توجه مسلمانان بوده و بارها تعميرات اساسي در آن انجام شده است. در سال 1388 قمري ملک فيصل رواق هاي آن را در جهت شرقي مسجد توسعه داد.
بناي جديد آن، که در 26 صفر سال 1406 قمري به پايان رسيد، در شکل معماري جديدخود، يکي از مهم ترين و زيباترين مساجدي است که در مدينه منوره قرار دارد. در بناي فعلي چهار مناره براي اين مسجد در نظر گرفته شده که هر کدام 47 متر طول دارد. مساحت تقريبي آن و بناهاي جانبي مربوط به آن، در محدوده اي به مساحت 13500 متر مربع مي باشد که بر اساس محاسبات معماران آن، جاي بيست هزار نمازگزار را دارد.
بايد اين نکته را نيز افزود که دست کم نيمي از ساکنان اصلي منطقه قبا از شيعيان بوده اند که هنوز نيز مراکز متعدد کوچکي براي اقامه نماز دارند. طبيعي است در سال هاي اخير، مهاجران فراواني به اين منطقه آمده و ترکيب جمعيتي آن را دگرگون کرده اند.
بر گرفته از کتاب آثار اسلامی مکه و مدینه نوشته رسول جعفریان
